Όταν ένα παιδί γεννηθεί σωματικά υγιές, οι δύο τελευταίοι παράγοντες αποκτούν καθοριστική σημασία για την ανάπτυξη του λόγου. Η μητέρα πρέπει να μιλά στο βρέφος και μέσα από τα λόγια της να εκφράζονται τα συναισθήματα αγάπης. Τα παιδιά μαθαίνουν να μιλάνε με το να ακούνε προσεκτικά και να εξασκούν αυτό που ακούνε.
Σε κάθε φυσιολογικό παιδί ο λόγος εμφανίζεται αυτόματα. Το παιδί είναι από τη φύση του εφοδιασμένο με ένα γλωσσικό εξοπλισμό, ο οποίος του επιτρέπει να εμφανίσει και να εξελίξει το λόγο του, χωρίς να απαιτούνται κάποια ιδιαίτερα εξωτερικά ερεθίσματα. Η σημαντικότερη ηλικία για την ανάπτυξη της γλώσσας είναι από 1,6 έως 4,6 χρονών. Το παιδί στην ηλικία των 5 ετών πρέπει να έχει μία κατανοητή ομιλία.
Ωστόσο, υπάρχουν παιδιά που καθυστερούν να εμφανίσουν λόγο ή παιδιά που αρχίζουν να μιλούν κανονικά αλλά καθυστερούν να εξελίξουν τους υπόλοιπους τομείς του λόγου (αναπτυξιακή καθυστέρηση του λόγου).
Όταν μιλάμε για καθυστέρηση λόγου εννοούμε ότι οι λέξεις ή οι προτάσεις που παράγονται από ένα παιδί δεν γίνονται κατανοητές ή δεν χρησιμοποιούνται ανάλογα με την αντίστοιχη ηλικία του παιδιού. Όταν δηλαδή ένα παιδί μπερδεύει τους ήχους σε μία λέξη, αδυνατεί να μιμηθεί συγκεκριμένους ήχους ή ομάδες ήχων καθώς και παραλείπει ήχους ή/και συλλαβές από τις λέξεις. Επιπλέον, ένα παιδί με προβλήματα στο λόγο του μπορεί να δυσκολεύεται να καταλάβει αυτά που του λένε, να δυσκολεύεται να βάζει λέξεις μαζί και να σχηματίζει προτάσεις, να δυσκολεύεται να βρίσκει τις κατάλληλες λέξεις που χρειάζεται για να εκφραστεί και να συντάξει σωστά τις προτάσεις του καθώς και να δυσκολεύεται να πάρει μέρος σε μια συζήτηση.
Σε περίπτωση που ένα παιδί δεν χρησιμοποιεί κάποιες λέξεις στην ηλικία των 18 μηνών ή δεν μιλάει με ‘προτάσεις’ δυο ή τριών λέξεων στην ηλικία των 2-3 ετών, μπορούμε να πούμε ότι παρουσιάζει καθυστέρηση λόγου. Εάν ένα παιδί δεν ανταποκρίνεται σε απλές εντολές (όπως π.χ. ‘Έλα εδώ’), στην ηλικία του ενός έτους ή δεν ακολουθεί δυο εντολές (όπως π.χ. ‘Έλα εδώ και κάθισε κάτω’), στην ηλικία των 2 ετών, τότε η κατανόηση μπορεί να είναι καθυστερημένη.
Η καθυστέρηση ομιλίας είναι ένα συχνό φαινόμενο στην παιδική ηλικία, που μάλιστα παρουσιάζεται έως και στο 32% του φυσιολογικού πληθυσμού. Η κατάκτηση των γλωσσικών δεξιοτήτων ποικίλλει χρονολογικά από παιδί σε παιδί και πολλά παιδιά που παρουσιάζουν μικρή καθυστέρηση στο λόγο εξελίσσονται απόλυτα φυσιολογικά. Συγκεκριμένα το 60% των παιδιών που βρίσκονται σε ομάδα υψηλού κινδύνου, αναπτύσσει τελικά μέχρι και την ηλικία των 3 ετών φυσιολογική ομιλία. Οι διαταραχές του λόγου παρουσιάζονται συχνότερα στα αγόρια από ό,τι στα κορίτσια (με αναλογία 2:1) και συχνά αναφέρονται παρόμοια προβλήματα στην παιδική ηλικία των γονέων ή των μεγαλύτερων αδελφών.
Για να τεθεί διάγνωση καθυστέρησης του λόγου, θα πρέπει να διαφοροποιηθεί σαφώς από τις φυσιολογικές παραλλαγές της ανάπτυξης. Εξασφαλίζοντας λοιπόν, μία έγκαιρη και κατάλληλη παρέμβαση, πολλές από τις δυσκολίες που παρατηρούνται σε ένα παιδί, μπορούν να αντιμετωπιστούν στην πρώτη τους εμφάνιση. Με αποτέλεσμα να μην αποτελέσουν αιτία εμφάνισης επιπρόσθετων δυσκολιών, όπως μαθησιακής δυσκολίας με επώδυνες συνέπειες τόσο στην ομαλή σχολική απόδοση του παιδιού, όσο φυσικά και στην επιβάρυνση του ψυχισμού του.
Συχνά η λογοθεραπευτική παρέμβαση είναι αναγκαία, ανεξαρτήτως του αν η καθυστέρηση λόγου που παρατηρείται είναι λειτουργικής φύσης, δηλαδή πηγάζει ή όχι από διαταραχή. Όταν υπάρχει κάποια καθυστέρηση στην ανάπτυξη του λόγου, είναι χρήσιμο παράλληλα με κάθε εξωτερική θεραπεία να γίνεται καθημερινά από τους γονείς και ένα μικρό πρόγραμμα στο σπίτι. Το πρόγραμμα αυτό είναι σημαντικό να έχει σχεδιαστεί από κοινού με τους ειδικούς που παρακολουθούν το παιδί και με βάση τις προσωπικές του ανάγκες. Επιπλέον, θα πρέπει να πραγματοποιείται σε τακτική βάση και με ευχάριστο τρόπο. Αυτό δεν είναι απαραίτητο να διαρκεί πολύ και να έχει καταναγκαστικό χαρακτήρα.
Στάδια Εξέλιξης του Λόγου
Για να μπορέσει ένας γονιός να εκτιμήσει αν το παιδί του έχει κάποια καθυστέρηση στον λόγο του, είναι απαραίτητη η γνώση των σταδίων της γλωσσικής ανάπτυξης:
* Από την ηλικία των τριών μηνών γίνεται η παραγωγή κάποιων φωνηέντων και τα παιδιά επικοινωνούν με ήχους, α, ε, γ κ.λπ.
* Γύρω στην ηλικία των έξι μηνών τα παιδιά χρησιμοποιούν συλλαβές, και συνήθως λένε μαμααα, μπαμπααα, παππουυ, γιαγιααα.
* Στην ηλικία των δέκα-δεκαεπτά μηνών αρχίζουν να εμφανίζουν συνειδητές λέξεις, εκτός από «μαμά» και «μπαμπά».
* Στην ηλικία των 18 με 24 μηνών αρχίζουν και βάζουν δυο λέξεις μαζί: «μαμά άτα», «μπαμπά νάνι».
* Γύρω στην ηλικία των δυόμισι ετών, οι προτάσεις τους συνήθως αποτελούνται από τρεις λέξεις και ο λόγος τους εμπλουτίζεται συνεχώς με καινούριες λέξεις.
* Από τα τρία χρόνια αρχίζουν να δημιουργούν σωστές, συντακτικά και γραμματικά, προτάσεις.
* Όταν κλείσουν τα τέσσερα χρόνια, τα παιδιά πρέπει να έχουν ένα λόγο σωστό, που να περιλαμβάνει πάνω από τρεις χιλιάδες λέξεις και να μπορούν να φτιάξουν προτάσεις, οι οποίες να είναι γραμματικά και συντακτικά, σωστές.
* Στην ηλικία των 7 χρονών το παιδί πρέπει να χρησιμοποιεί σωστά την γραμματική σε διάφορες προτάσεις και ερωτήσεις. Μέχρι αυτή την ηλικία, το παιδί έχει μάθει ότι χρειάζεται να ξέρει για την γλώσσα.
Σε περίπτωση που κάποιος γονιός παρατηρήσει ότι το παιδί του δεν ανταποκρίνεται ικανοποιητικά ή δεν έχει κατακτήσει κάποιο από τα προηγούμενα στάδια ανάπτυξης του λόγου, θα ήταν χρήσιμο έως αναγκαίο να απευθυνθεί σε κάποιον ειδικό. Εάν υπάρχει κάποιο πρόβλημα, η πρώιμη παρέμβαση είναι πολύ σημαντική. Σε αντίθετη περίπτωση όμως, που δεν υπάρχει δυσκολία, ο γονιός θα ανακουφιστεί από κάθε είδους ανησυχία.
Διαταραχές λόγου
Στην καθυστέρηση του λόγου ενός παιδιού είναι δυνατόν να συναντήσουμε τις ακόλουθες διαταραχές.
1) Διαταραχές στην άρθρωση (δυσαρθρία): όπου το παιδί εκφέρει τους φθόγγους με τρόπο που αντιστοιχεί σε μικρότερη ηλικία από τη δική του, η προφορά είναι λανθασμένη, παρατηρούνται παραλείψεις, στρεβλώσεις ή υποκαταστάσεις φθόγγων. Επηρεάζεται η διαύγεια και η σαφήνεια της ομιλίας του παιδιού, παρ' όλο που οι εκφραστικές και αντιληπτικές του ικανότητες είναι φυσιολογικές.
2) Διαταραχή στην έκφραση του λόγου: όπου η ικανότητα του παιδιού να εκφράζεται προφορικά είναι μικρότερη από αυτήν που αντιστοιχεί στην ηλικία του, ενώ η κατανόηση του λόγου είναι φυσιολογική. Τα μικρότερα παιδιά αδυνατούν να ονοματίσουν αντικείμενα ή να σχηματίσουν απλές φράσεις δύο έως τριών λέξεων. Τα μεγαλύτερα παιδιά έχουν περιορισμένο λεξιλόγιο, δυσκολεύονται να χρησιμοποιήσουν λέξεις με γενική σημασία, κάνουν λάθη στη σύνταξη και στη χρησιμοποίηση των στοιχείων της γραμματικής, όπως προθέσεων, αντωνυμιών, άρθρων, στην κλίση των ρημάτων και των ονομάτων.
3) Διαταραχή στην αντίληψη του λόγου: όπου η ικανότητα του παιδιού να κατανοεί το λόγο είναι μικρότερη από αυτήν που αντιστοιχεί στην ηλικία του. Σχεδόν σε όλες τις περιπτώσεις συνυπάρχουν διαταραχές στην έκφραση του λόγου. Το παιδί δύο έως τριών ετών δεν μπορεί να ακολουθήσει απλές, συγκεκριμένες οδηγίες. Μεγαλώνοντας, δυσκολεύεται να κατανοήσει τις αφηρημένες έννοιες, τις ποικίλες σημασίες μιας λέξης, τις χωροχρονικές συνιστώσες και, επίσης, τη γραμματική δομή του λόγου (αρνήσεις, ερωτήσεις, συγκρίσεις). Έχει πολύ περιορισμένο λεξιλόγιο και οι διαταραχές στην άρθρωση είναι συνηθισμένο φαινόμενο.
Αιτιολογία
Η καθυστέρηση του λόγου μπορεί να οφείλεται σε:
* Γλωσσική διαταραχή ως αποτέλεσμα περιβαλλοντικής υστέρησης: το παιδί δεν έχει τα ερεθίσματα που αντιστοιχούν στην ηλικία του (οι γονείς ενδέχεται να μην του μιλάνε καθόλου)
* Γλωσσική διαταραχή ως αποτέλεσμα κώφωσης και βαρηκοΐας
* Γλωσσική διαταραχή ως αποτέλεσμα συναισθηματικής ή ψυχιατρικής διαταραχής.
* Γλωσσική Διαταραχή ως αποτέλεσμα γενικής νοητικής μειονεξίας ή εγκεφαλικής βλάβης (Αυτισμός, Σύνδρομα, νοητική υστέρηση, εγκεφαλική Πάρεση).
* Διαταραχές της ομιλίας όπως δυσφωνία, τραυλισμός, δυσαρθρία, απραξία.
* Αμιγώς γλωσσική διαταραχή (Ειδική Γλωσσική Διαταραχή-SLI).
* Δυσφασία ή κρανιοεγκεφαλική κάκωση εξ αιτίας εγκεφαλικού τραύματος και αφού είχε αναπτυχθεί ο λόγος.
Χρήσιμες συμβουλές για την ενίσχυση του λόγου του παιδιού σας
Τα παιδιά είναι βιολογικά προγραμματισμένα για να μιλήσουν. Πόσο γρήγορα και σωστά θα γίνει αυτό, εξαρτάται όμως και από τη δική μας συνεισφορά στην εκπαίδευση τους.
Όπως προαναφέρθηκε, η καθυστέρηση λόγου αντιμετωπίζεται με εξειδικευμένη λογοθεραπεία, μέσω τεχνικών που ποικίλλουν ανάλογα με το κάθε παιδί. Σημαντική βέβαια βοήθεια προσφέρει και η συμβουλευτική γονέων. Οι γονείς καλούνται να αναπτύξουν μεγαλύτερη λεκτική επικοινωνία με το παιδί, να είναι υπομονετικοί και υποστηρικτικοί απέναντί του.
Υπάρχουν ορισμένα απλά πράγματα, που μπορείτε όλοι οι γονείς να κάνετε για να βοηθήσετε στην ανάπτυξη του λόγου, της κατανόησης και της έκφρασης του παιδιού σας. Για παράδειγμα θα μπορούσατε:
* Να του μιλάτε ήρεμα, ζεστά και με αγάπη.
* Να μιλάτε στο παιδί καθαρά και με σαφήνεια, αλλά όχι ιδιαίτερα απλοποιημένα. Το παιδί έχει ανάγκη να εκτεθεί σε σύνθετες μορφές σύνταξης, καθώς αυτό μαθαίνει μιμούμενο το δικό σας λόγο.
* Να χρωματίζετε διαφορετικά τη φωνή σας όταν του μιλάτε.
* Πολύ πριν αρχίσει το παιδί να μιλάει καταλαβαίνει πολύ καλά τι του λέτε. Την ώρα λοιπόν που το πλένετε ή το ντύνετε, μπορείτε να του διδάξετε ένα σωρό πράγματα.
Για παράδειγμα καθώς σαπουνίζετε τα χέρια του, μπορείτε να του πείτε «Τώρα πλένω τα χέρια σου». Το παιδί σε ηλικία ενός έτους, θα ξέρει όλα τα μέρη του σώματος του και θα τα δείχνει, όταν το ρωτάτε. Το παιχνίδι αυτό μπορεί να συνεχισθεί σε όλους τους τομείς της καθημερινής ζωής.
* Να του λέτε τι είναι αυτό που κάνετε και ίσως και γιατί το κάνετε.
* Να του μιλάτε σωστά χρησιμοποιώντας απλές λέξεις και όχι μωρουδίστικες.
* Να ακούτε προσεχτικά αυτά που σας λέει, δίνοντάς του την απαιτούμενη προσοχή αλλά και το χρόνο που χρειάζεται.
* Να προσπαθείτε να εμπλουτίζετε το λεξιλόγιό του.
* Να διαβάζετε καθημερινά με το παιδί σας, δείχνοντας, ονομάζοντας και περιγράφοντας τις διάφορες εικόνες ενός βιβλίου.
* Να του δίνετε το χρόνο που χρειάζεται για να εκφραστεί και να εμπλουτίζετε τη συζήτηση προσθέτοντας επιπρόσθετες πληροφορίες σχετικές με το θέμα.
* Να του εξηγείτε τις λέξεις που δεν καταλαβαίνει.
* Να του δίνετε χρόνο να σας δείξει τι το ενδιαφέρει
* Να έχετε σε καθημερινή βάση κάποια ώρα επικοινωνίας με το παιδί σας.
* Να ενισχύετε το παιδί σας να παίζει μόνο του και κυρίως με άλλα παιδιά.
* Να παίζετε και εσείς μαζί τους αρκετά και κατάλληλα παιχνίδια για την ηλικία του. Να παίζετε παιχνίδια με κίνηση αλλά και επιτραπέζια παιχνίδια για την ενίσχυση της εναλλαγής της σειράς (να μάθει πότε παίζει αυτό και πότε πρέπει να περιμένει).
* Να επιτρέπετε αλλά και να ενθαρρύνετε το παιδί σας να πραγματοποιεί διάφορες δραστηριότητες ανάλογες με την ηλικία του, με βασικό σκοπό την κατάκτηση της αυτονομίας του.
* Να διαβάζετε συχνά διάφορες ιστορίες και μετά να σας περιγράφει το ίδιο αυτά που άκουσε.
* Να τραγουδάτε και να λέτε ποιηματάκια.
* Να συμπεριφέρεστε στο παιδί σας σαν ενήλικας.
* Να μοιράζεστε πληροφορίες με το παιδί σας.
Όλα τα παραπάνω σίγουρα θα ενισχύσουν την ανάπτυξη του παιδιού σας, θα ενισχύσουν όμως και την μεταξύ σας σχέση, θα διευκολυνθεί η βαθιά συναισθηματική επικοινωνία, το παιδί σας να νιώθει ασφάλεια και περισσότερη ηρεμία.
"Λόγος & Γραφή" (Αχαρνές)
Κέντρο Επικοινωνίας, Λόγου,
Ανάγνωσης & Γραφής
Κέντρο Επικοινωνίας, Λόγου,
Ανάγνωσης & Γραφής
Νίκη Σταμάτη,
Λογοθεραπεύτρια
Μέλος του Συλλόγου Επιστημόνων Λογοπαθολόγων Λογοθεραπευτών Ελλάδος
Λογοθεραπεύτρια
Μέλος του Συλλόγου Επιστημόνων Λογοπαθολόγων Λογοθεραπευτών Ελλάδος
